Nhật ký của một con người thừa

Tập truyện “Nhật ký của một con người thừa” gồm 5 truyện ngắn và truyện vừa: “Nhật ký của một con người thừa”, “Ba bức chân dung”, “Mumu”, “Giấc mơ” và “Bài ca tình yêu chiến thắng”. Trong đó “Nhật ký của một con người thừa”, “Ba bức chân dung”, “Mumu” thuộc mảng đề tài quen thuộc trong sáng tác của Turgenev mà độc giả Việt Nam từng biết đến qua “Bút ký người đi săn”, “Mối tình đầu”, “Đêm trước”, “Cha và con”… những câu chuyện tình yêu với kết thúc buồn, những con người có trí tuệ nhưng đáng tiếc là đã sống hoài, sống phí, những cuộc đời nông nô nhiều đắng cay và nước mắt,…; Còn ở “Giấc mơ”, “Bài ca tình yêu chiến thắng” với nội dung hoang đường khác lạ cho thấy một phương diện khác trong cuộc kiếm tìm nghệ thuật của nhà văn giai đoạn cuối đời. Trong “Nhật ký của một con người thừa“, Ivan Turgenev đã khắc họa trạng thái tâm lý – xã hội đặc biệt của nhân vật chính, mà sau này sẽ được giới phê bình sử dụng nhằm nói về một dạng nhân vật tiêu biểu không chỉ trong sáng tác Turgenev.

Trulkaturin trong “Nhật ký của một con người thừa” là sự tiếp nối với đường nét rõ hơn cho các bức phác thảo về kiểu nhân vật này trong một số tác phẩm trước đó của Turgenev, như “Steno” (1834), “Andrei Kolosov” (1844), “Hamlet huyện Sigrovsky” (1849) và một số truyện ngắn khác trong “Bút ký người đi săn”. Turgenev khẳng định một trạng thái tinh thần phổ biến của xã hội quý tộc Nga thời đại đó, trạng thái của những con người có tâm hồn già trước tuổi, ưa mổ xẻ tâm tư của chính mình. Họ có thể khác biệt với đại bộ phận thanh niên quý tộc cùng thời, nhưng cũng không thể trở thành “anh hùng thời đại”. Họ bất lực lùi bước trước số phận ngay ở chỗ đáng lý cần nhiều nhất sự kiên định và quyết đoán, mải tranh cãi luận bàn vào những thời điểm đáng ra cần hành động nhất. Turgenev đã tinh tường bắt lấy ở các nhân vật đau khổ ấy những triệu chứng của “căn bệnh” đã bén rễ trong xã hội, “căn bệnh” của những con người loay hoay tìm kiếm nhưng không sao định vị được chỗ đứng của mình trong cộng đồng xã hội.